31 mei 2024

Willem van Toorn overleden

Op 31 mei overleed onverwacht Willem van Toorn, na een korte ziekenhuisopname. Hij overleed enkele dagen voor de honderdste sterfdag van Kafka (3 juni), een van zijn geliefde auteurs, wereldwijd herdacht wordt. Er waren net twee boeken van Van Toorn verschenen over Kafka en zijn werk: Kafka voor beginners en een vertaling van Kafka’s brieven onder de titel Ik moet u zo ontzettend veel schrijven.

Willem van Toorn werd in 1935 geboren in Amsterdam als zoon van een kleermaker. In het gezin werd, zo vertelde hij eens in een interview, ‘op een heel simpele manier veel gelezen’. Als jongen van 10 begon hij ‘versjes’ te schrijven. De vakanties bracht hij meestal door bij familie in de Betuwe, waardoor hij zeer aan het rivierengebied gehecht raakte.

Van Toorn werkte korte tijd als chemisch analist, daarna onder andere nog als onderwijzer en redacteur. Eind jaren vijftig werden in Maatstaf zijn eerste gedichten gepubliceerd. Zijn eerste boek, de novelle De explosie, lag in 1959 in de boekhandel. Zijn eerste roman, De toeschouwers (1963), leverde ongewenste publiciteit op. Inwoners van Dwingeloo, waar de auteur gewerkt had als leraar, meenden zich te herkennen in het verhaal over Oscar Lee die als onderwijzer van buitenaf in een bekrompen dorp terechtkomt. Een artikel in De Telegraaf leidde tot een rel.

Maar sinds dat rumoer bouwde van Toorn gestadig aan een oeuvre van romans, verhalen en gedichten dat door een vrij kleine maar trouwe groep lezers genoten werd. De in het prozawerk terugkerende hoofdfiguren Erik Leeman en Walter Berg waren daarin constante factoren. Met de publicatie van de roman Een leeg landschap (1988) die voor de AKO-prijs werd genomineerd, kwam aan dat publiceren in betrekkelijke stilte een eind. In deze roman gaf Van Toorn uiting aan zijn bezorgdheid over de aantasting van het landschap, het verlies van waarden, de verloedering van de grote steden. Het kwam hem op verwijten als ‘doemdenker’ en ‘cultuurpessimist’ te staan.

Zijn zorg om het verlies van landschap en natuurschoon, onder andere merkbaar in Een leeg landschap, maakte Willem van Toorn tot een woordvoerder van de Stichting Red het Rivierlandschap die pleitte voor verantwoorde dijkaanleg in het rivierengebied. Ook de cyclus ‘De Waal’ in zijn bundel Dooltuin (1995) kan gezien worden als een pleidooi voor het rivierlandschap. De teksten gaan vergezeld van litho’s van Willem den Ouden, medestrijder voor het behoud van het gebied.

Een ode aan het rivierengebied is de roman De rivier (1999). Hierin vertelt Van Toorn afwisselend over zijn jeugd, waarbij met name de oorlogsjaren in Amsterdam een grote rol spelen, en over de periode, 50 jaar later, dat hij tot zijn eigen verbazing een belangrijke rol gaat spelen in de discussie rond de dijkverzwaring in het rivierengebied. Zijn verzet tegen dijkverzwaring zonder oog voor het landschap is geen uiting van nostalgie, stelt hij in De rivier. Het gaat om meer: ’Wie het verleden uitwist, kan niet zinvol nadenken over de toekomst.’ Zoals hij het verdwenen landschap van het rivierengebied voor de vergetelheid behoedt door het in woorden te vatten, doet Van Toorn dat ook met zijn ouders aan wie de roman is opgedragen.

In 1998 verscheen de essaybundel met de sprekende titel Leesbaar landschap. Hierin bundelde Van Toorn enkele eerder gepubliceerde stukken waarin hij pleit voor behoud van wat waardevol is. ‘Een mens is opgebouwd uit verleden.’ Ook het essay Projekt Nederland (2007), een oproep tot een openbaar debat over de (open) ruimte in Nederland, getuigt van zijn betrokkenheid bij behoud en inrichting van het landschap. In 2010 kreeg hij de Groeneveldprijs van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit voor zijn bijdrage aan het debat over de groene ruimte.

Met de roman Het verhaal van een middag (1994) behoorde Van Toorn in 1995 tot de zes genomineerden voor de Libris Literatuur Prijs. De Britse journalist Henry Vettore gaat terug naar Italië waar hij tijdens de Tweede Wereldoorlog enkele jaren noodgedwongen verbleef in een villa aan de rivier. Over deze tijd heeft hij ooit een boek geschreven. Hij ontmoet Silvana, een vrouw die beweert zijn boek gelezen te hebben. Met name op wat er op één speciale middag gebeurde, werpt zij een heel ander licht. Het verhaal van een middag is een subtiele roman over herinneren, de charme van het Italiaanse landleven en het verlies van waarden in de moderne tijd.

‘Als dat motortje van de poëzie loopt denk ik niet aan proza. Poëzie is de meest geconcentreerde manier van schrijven.’ Willem van Toorns eerste dichtbundel, Terug in het dorp, verscheen in 1960. In latere bundels zoals Kijkdoos (1962) en Een kraai bij Siena (1979) en in de met literaire prijzen bekroonde titels Het landleven (1982) en Eiland (1991) ontwikkelde hij zich tot de dichter die (aldus Ad Zuiderent in Trouw) ‘een stem op kamervolume’ laat horen. Veel gedichten gaan over het dichten zelf, of over kunstwerken (schilderijen, foto’s) die, zoals een gedicht dat ook kan doen, iets of iemand vereeuwigen of vastleggen. Ter gelegenheid van zijn 65ste verjaardag verscheen in 2001 de verzamelbundel Gedichten 1960-1997. In 2002 las hij tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei in de Nieuwe Kerk in Amsterdam het gedicht ‘Stad’. Recentere bundels zijn Het stuwmeer (2004), De hofreis (2009) en Bezweringen (2013).

Naast verhalen, romans en gedichten publiceerde Willem van Toorn ook enkele jeugdboeken, waaronder het met een Zilveren Griffel bekroonde Rooie (1991). Rooie bevat verhalen over het leven op een experimentele school in de jaren zestig waar de eigen verantwoordelijkheid en persoonlijke vrijheid van leerlingen de voornaamste uitgangspunten zijn. Op het terrein van de jeugdliteratuur was Van Toorn daarnaast actief als vertaler, onder andere van het werk van Aidan Chambers en Marilyn Sachs. Tevens werkte hij mee aan het standaardwerk over de historie van het kinderboek in België en Nederland: De hele Bibelebontse berg (1989).

Als vertaler heeft Van Toorn met name ook zijn sporen verdiend. Hij vertaalde werk uit het Engels, Duits en Italiaans van uiteenlopende auteurs als John Updike, E.L.Doctorow, Franz Kafka en Cesare Pavese. Daarnaast deed hij organisatorisch werk voor Poetry International en was hij de redacteur van Querido’s letterkundige reisgids van Nederland.

Samen met Arjen Fortuin en Hugo van Doornum publiceerde hij in 2015 onder de titel Verborgen boeken een geschiedenis van uitgeverij Querido tijdens de Tweede Wereldoorlog en de eerste jaren nadien. In hetzelfde jaar verscheen ook zijn biografie van de grondlegger van de uitgeverij, Emanuel Querido.

Van Toorns laatste roman is het in 2022 verschenen Morgenrood, zijn laatste dichtbundel kwam uit in 2020 onder de titel De dagen.